3. Ünite – -Türkiyede’de İş Sağlığı Ve Güvenliği Genel Görünümü.
GENEL OLARAK TÜRKİYE’DE İş SAĞLIĞIVE
GÜVENLİĞİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ
İş sağlığı ve güvenliği konusu, Osmanlı İmparatorluğu döneminden günümüze kadar her dönemde çalışma hayatımızda önemli bir yer tutmuştur. 1865 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi’nden günümüze kadar iş sağlığı ve güvenliği konusundaki ilgi ve çalışmalar çözümün hep hukuki yollarda arandığını göstermektedir. Birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de sosyal sigortalar mevzuatı geliştirilmiş, işverenlerin tazminat ödemelerine ilişkin hükümler daha kapsamlı hale getirilmiş ve işverenlerin tedbir almalarına çalışılmıştır.
TÜRKİYE’DE İş SAĞLIĞIVE GÜVENLİĞİNDEN
SORUMLU KURUM VE KURULUşLAR
Ülkemizde işçi sağlığı ve iş güvenliğinden sorumlu kurum ve kuruluşlar şunlardır:
• Çalışma Sosyal Güvenlik
Bakanlığı’na bağlı
- İş Sağlığı ve Güvenliği
Genel Müdürlüğü
(İSGÜM),
- İş Teftiş Kurulu
Başkanlığı,
- İş Sağlığı ve Güvenliği
Merkezi Müdürlüğü,
- Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Eğitim ve
Araştırma Merkezi
(ÇASGEM),
• Sağlık Bakanlığı,
• Milli Savunma Bakanlığı,
• Sosyal Güvenlik Kurumu,
• Belediyeler,
.
TÜRKİYE’DE İş SAĞLIĞIVE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ
UYGULAMALARDA KARşILAşILAN SORUNLAR
Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili karşılaşılan sorunları şu başlıklar altında toplayabiliriz:
• İşyerlerinin yapısından kaynaklanan sorunlar,
• Kanuni düzenlemelerden kaynaklanan sorunlar,
• İstatistiksel verilerden ve araştırma sonuçlarından kaynaklanan sorunlar,
• Örgütlenme ve koordinasyon yetersizliklerinden kaynaklanan sorunlar,
• Eğitimle ilgili sorunlar,
• Kazalardan sonra ortaya çıkan sorunlar.
Örgütlenme ve Koordinasyon Yetersizliklerinden
Kaynaklanan Sorunlar
Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili kurum ve kuruluşlar, çok sayıda ve dağınıktır. Bunlar, değişik düzeylerde iş güvenliğine ilişkin çalışmalar yapmaktadırlar. Böylece ortaya koordinasyon yokluğu, kuruluşlar arasında dağınıklık, kurum ve kuruluşlar arasında görev benzerliği, etkili denetim yapılamaması ve adil yaptırımlar sağlanamaması ve standartlar geliştirilememesi gibi sorunlar çıkmaktadır
Eğitimle İlgili Sorunlar
Herhangi bir konudaki sorun(lar)ın çözümünde temelde, işe eğitimle başlanması gereği üzerinde tartışılmayacak kadar açık bir konudur. İş sağlığı ve güvenli- ğiyle ilgili olarak ülkemizdeki sorunların çözümü de temelde eğitimle sağlana- 64 İş Sağlığı ve Güvenliğicaktır
Kazalardan Sonra Ortaya Çıkan Sorunlar
İş sağlığı ve güvenliği konusundaki tedbirler ne kadar genişletilse ve ne kadar titizlikle uygulansa da kazaların tümüyle önlenmesi olanaksızdır. Nitekim en gelişmiş ülkelerde bile sorun bütünüyle çözülememiştir. Bu durumda, meydana gelen kaza sonucunda ortaya çıkan zararların giderilmesi hiç değilse asgari düzeyde tutulabilmesi hususu ön plana çıkmaktadır
İş GÜVENLİĞİ HAKKININ ANAYASAL DAYANA⁄I
Sosyal Devlet: Güçsüzleri güçlüler karşısında koruyarak gerçek eşitliği yani sosyal adaleti ve böylece toplumsal dengeyi sağlamakla yükümlü devlettir.
İş GÜVENLİĞİNE İLİşKİN MEVZUATIN GENEL YAPISI
Ülkemizde, ilk kez 1961 Anayasası ile sosyal haklar anayasal bir düzenleme içine alınmıştır. “Sosyal ve
İktisadi Haklar” başlığı altında iş güvenliğine ilişkin hükümlere yer verilmiştir.
İş güvenliğine ilişkin olarak bugün yürürlükte bulunan koruyucu mevzuat, büyük ölçüde 6331sayılı İSGK çevresindedir.
İşverenin İşçiyi Gözetme Borcuyla İlgili Düzenlemeler
İş güvenliği mevzuatımızın önemli bir bölümünü işverenin, işçiyi gözetme borcuna ilişkin düzenlemeler oluşturmaktadır. Bu düzenlemeler işverenler tarafından alınması gereken teknik tedbirler, işin düzenlenmesiyle ilgili sağlık ve güvenlik kuralları,işyerinin iş güvenliği konusunda örgütlendirilmesindeki kurallar ve işçiyi gözetme borcunu yerine getirmeyen işverenlere uygulanacak yaptırımlar olarak gruplandırılabilir.
İşverenin Yükümlülükleri
• Risk değerlemesi ve risklerden korunmanın sağlanması (m.5, 6, 10, 11, 12),
• İş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gereken nitelik ve sayıda uzman, hekim ve diğer personelin sağlanması ve istihdamı,
• İlk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma, yangınla mücadele konusunda ön
hazırlıklar, acil durum planları gibi gerekli düzenlemeleri yapmak (m.11),
Çalışanların Yükümlülükleri
• Çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği konusunda aldıkları eğitim ve bu konudaki işveren talimatları doğrultusunda hem kendilerinin hem de kendi faaliyetlerinden
etkilenen diğer çalışanların sağlık ve güvenliğini tehlikeye düşürmemek zorundadırlar.
• Çalışanlar, işle ilgili makine, teçhizat, araç, malzeme ve üretim araçlarını ve bunların güvenlik donanımlarını doğru ve kurallara uygun şekilde kullanarak bunları keyş ve izinsiz çıkarmamak ve değiştirmemek zorundadırlar. Benzer şekilde, kişisel koruyucu malzemeleri kurallara uygun ve doğru kullanmak ve korumak zorundadırlar.
Çalışanların Çalışmaktan Kaçınma Hakkı
Ciddi ve yakın tehlike ile karşılaşıldığında çalışanlar iş sağlığı ve güvenliği kuruluna, bu kurulun olmadığı yerde işverene başvurarak durum tespitini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilirler
İşçiyi Gözetme Borcunu Yerine Getirmeyen İşverenlere
Uygulanacak Yaptırımlar
İş güvenliği önlemlerini alma borcunu yerine getirmeyen işverenler hukuki, idari ve cezai yaptırımlarla karşı karşıya kalacaklardır
Basın Yayın Kuruluşlarının Yükümlülükleri
Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu ile ulusal, bölgesel ve genel yayın yapan özel televizyon kuruluşları ve radyolar, ayda en az 60 dakika iş sağlığı ve güvenliği, çalışma hayatında kayıt dışılığın önlenmesi, sosyal güvenlik, işçi ve işveren ilişkileri konularında uyarıcı ve eğitici mahiyette yayınlar yapmak zorundadırlar
İşVERENİN İşÇİYİ GÖZETME BORCUNUN
HUKUKİ DAYANA⁄I
Genel Olarak İşverenin İşçiyi Gözetme Borcu
İş sözleşmesini diğersözleşmelerden ayıran en önemli fark, işçi ile işverenarasında kişisel ilişki kurması ve işçinin işverene bağımlılığıdır
Özel Hukuk Açısından İşverenin İşçiyi Gözetme Borcu
Özel hukuk açısından işverenin işçiyi gözetme borcunu düzenleyen temel hüküm, TBK m.417’dir.
6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu Kapsamında İşverenin
Gözetme Borcu
TBK kapsamında işverenin işçiyi gözetme borcu yukarıda da ifade ettiğimiz gibi TBK m.417’de düzenlenmiştir. TBK m.417, “İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğ ini korumak ve saygı göstermek ve işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür.
Türk Borçlar Kanunu Kapsamında İşverenin Gözetme Borcuna
Aykırı Davranışından Doğan Hukuki Sonuçlar
İşverenin, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine yeteri kadar önem vermemesi hatta bazen tamamen ihmal etmesi, işçileri koruma ve gözetme borcuna aykırı davrandığını ve iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerini yerine getirmediğini gösterir.
İş Sözleşmesinin Geçersizliği
İş güvenliği kurallarına aykırı iş sözleşmeleri kural olarak geçersizdir. Ancak geçersizlik yaptırımının uygulanmasında, işçi-işveren ilişkilerinin özellikleri dikkate alınmalı dır. Aksi takdirde, iş güvenliği kurallarıyla işçinin korunması amaçlanmışken tam tersi olabilir ve işçi zarara uğrayabilir.
İşverenin Alacaklı Temerrüdüne Düşmesi
İşverenin gerekli olan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almaması, borcun ifası için kendisine düşen ödevleri yerine getirmemesi anlamına gelir. Bu durumsa işverenin, alacaklı temerrüdüne düşmesine yol açar. İşveren, gerekli tedbirleri alıncayakadar işçi çalışmayı reddedebilir ve TBK m.408’e dayanarak alması gereken ücretinide talep edebilir.
şçinin İş Sözleşmesini Derhal Fesih Hakkı
İşverenin, işçiyi gözetme borcu kapsamında iş güvenliği tedbirlerini alma yükümlülüğ ünü yerine getirmekten sürekli olarak kaçınması durumunda işçinin, TBKm.435’e göre haklı nedenden ötürü derhal fesih hakkı bulunmaktadır.
Kamu Hukuku Açısından İşverenin İşçiyi Gözetme Borcu
Kamu hukuku açısından işverenin işçiyi gözetme borcu aşağıdaki kanunlarda düzenlenmiştir:
v 6331 sayılı İş Sağlığı ve
Güvenliği Kanunu,
v 4857 sayılı İş Kanunu,
v 5510 sayılı Sosyal
Sigortalar ve Genel Sağlık
Sigortası Kanunu,
v Umumi Hıfzısıhha Kanunu,
v Belediye Kanunu.
Risk Değerlendirmesi ve Risklerden Korunma
6331 sayılı İş Sağlığı ve
Güvenliği Kanunu’nda işverenin işçiyi gözetme borcu kapsamındaki sorumlulukları belli gruplar halinde ele alınabilir. Bunlar şunlardır:
v Risk değerlendirmesi ve risklerden korunma,
v Acil durum, yangınla mücadele, ilk yardım ve tahliye ile ilgili ön hazırlıklar,
v İş kazaları ve meslek hastalıklarının kayıt ve bildirimlerinin sağlanması,
v Çalışanların sağlık gözetiminin sağlanması,
v Çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitim,
v Çalışanların görüşlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması,
v İş sağlığı ve güvenliği konusunda gereken sayıdave nitelikte personelin görevlendirilmesi,
v İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde koordinasyonun sağlanması,
v İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerine ÇSGB desteği,
v İşin durdurulması.
Acil Durum, Yangınla Mücadele, İlk Yardım ve Tahliye ile İlgili Ön
Hazırlıklar
İş sağlığı ve güvenliğini tehlikeye düşürebilecek olumsuz gelişmelerin bazıları birdenbire,
çok aniden ortaya çıkabilir.
İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Kayıt ve Bildirimlerinin
Sağlanması
İşverenler, iş kazalarını kazayı izleyen 3 işgünü içinde SGK’ya bildirilecektir. İşverenler, sağlık hizmeti sunucularının veya işyeri hekiminin kendisine bildirdiği meslek hastalıklarını öğrendiği tarihten itibaren 3 işgünü içinde SGK’ya bildirecektir
Çalışanların Sağlık Gözetiminin Sağlanması
v Çalışanlar işe girişlerinde, iş değişikliklerinde, iş kazası ve meslek hastalığı veya meslek hastalığı dışındaki sağlık nedenleriyle tekrarlanan işten uzaklaşmalarından sonra işe dönüşlerinde talepte bulunmaları halinde sağlık gözetimine tabi tutulurlar.
v İşin devamı süresince çalışanın ve işin niteliği ile işyerinin tehlike sınıfına göre ÇSGB tarafından belirlenen düzenli aralıklarla sağlık kontrolü yapılır
Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitimi
Esasen bilgilendirme ve eğitim birbirinden ayrı düşünülemeyecek kavramlardır. Ancak, iş sağlığı ve güvenliği konusunda yeterli düzeyde ve sağlıklı bir eğitim için önce işverenin genel olarak çalışanları nasıl bilgilendireceği konusu düzenlenmiştir
Çalışanların Görüşlerinin Alınması ve Katılımlarının Sağlanması
İş sağlığı ve güvenliği konusunda istenilen başarıların sağlanması sadece işverenlerin çabası ile sağlanamaz. Çalışanların da konunun önemini kavramaları, bu konuda kendi sorumluluklarının bilincinde olmaları gerekir.
İş Güvenliği Uzmanları:
Mühendis, mimar veya teknik eleman unvanına sahip olan ÇSGB tarafından yetkilendirilmiş ve iş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip kimselerdir.
İş Teknik Elemanları: Teknik öğretmen, şzikçi ve kimyager unvanına sahip olanlar ile üniversitelerin iş sağlığı ve güvenliği programı mezunlarıdır.
İşyeri Hemşiresi: 6283 sayılı Hemşirelik Kanunu’na göre hemşirelik mesleğini icra etmeye yetkili, iş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere ÇSGBtarafından yetkilendirilmiş işyeri hemşireliği belgesine sahip hemşire veya sağlıkmemuru olan kimselerdir.
Çalışan Temsilcisi: İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalara katılma, çalışmaları izleme, tedbir alınmasını isteme, teklişerde bulunma vb konularda çalışanları temsile yetkili olan bir işyeri çalışanıdır.
Destek Elemanı: Asli görevinin yanında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım vb konularda özel olarak görevlendirilmiş, uygun donanıma ve yeterli eğitime sahip kişilerdir.
İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerine Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı Desteği
Ülkemizde işyerlerinin çoğunun küçük ölçekli olması, çoğunlukla çalışan sayısının ondan az olması başlıca sorunlardan birisidir. Ekonomik ve mali sıkıntılar, küçük işverenleri zorlamaktadır.
İşin Durdurulması
İSGK’da çalışanların iş sağlığı ve güvenliği risklerine karşı korunmalarını düzenleyen en önemli hükümlerden birisi gerekli bazı hallerde işin durdurulmasıdır. İSGK
m.25 konuyu düzenlemektedir.
4857 Sayılı İş Kanunu’ndaki Düzenlemeler
Daha önce de değinildiği gibi 6331 sayılı İSGK yayınlandıktan sonra 4857 sayılı İK’da iş sağlığı ve güvenliği konusunu doğrudan doğruya düzenleyen hükümler yürürlükten kaldırılmıştır.
5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası
Kanunu’ndaki Düzenlemeler
5510 sayılı SSGSSK, iş sağlığı ve güvenliği ile doğrudan veya dolaylı olarak ilgili olan bazı hususlarda işçi yararına işverenleri sorumlu kılmıştır
Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’ndaki Düzenlemeler
Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nun “İşçiler Hıfzıssıhhası” başlıklı bölümünde, işçilerin çalışma şartlarıyla ilgili hükümlere yer verilmiştir. Kanunda, m.173-180 bu bölümde yer almaktadır.
Belediye Kanunu’ndaki Düzenlemeler
5272 sayılı Belediye Kanunu m.15/I’de, gayrısıhhi müesseseler ile umuma açık istirahat ve eğlence yerlerini ruhsatlandırmak ve denetlemek belediyenin görevleri arasında sayılmıştır
Kamu Hukuku Düzenlemeleriyle Özel Hukuk
Düzenlemelerinin İlişkisi
Özel hukuk yaptırımları, tazminat ödenmesini öngörür iken kamu hukuku yaptırımları, idari ve cezai yaptırımlar olarak karşımıza çıkar.